Birleşik fiil

Birleşik fiiller ya da bileşik fiiller, bir eylemi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşturulmuş fiiller. Bazı birleşik fiiller bir arada, bazıları iki ayrı sözcük halinde yazılır.

Birleşik fiiller yapılarına göre üçe ayrılırlar:

Kurallı birleşik fiiller
Yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller
Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller

Kurallı bileşik fiiller

Kurallı bileşik fiiller, iki fiilin -aralarına geniş-düz ünlülerden (a, e) veya dar ünlülerden (ı, i, u, ü) birini alacak şekilde- birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Fiiller arasındaki ünlü, ilk fiilin son hecesi ile büyük ünlü uyumuna uyar:

Olumlu hâli: Fiil1 + a, e / ı, i, u, ü +  Fiil2 
Türkçedeki kurallı bileşik fiiller dört grupta incelenir:

Yeterlilik

Herhangi bir fiil ile bil- fiilinin birleşmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "a" veya "e" harflerinden biri gelir. Cümleye gücü yetme veya olasılık anlamı katar. Soru olarak kullanıldığında rica anlamı katar.

Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (olasılık)
Sınıfı geçebilmem için çok çalışmam gerekiyor. (gücü yetme)
Yarın fuara gidebiliriz, ne dersin? (olasılık)
Şu camı kapatabilir misin? (rica)
Sevinçten kapısında bayılabilirim. (olasılık)
Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer ve olumsuzluk eki eklenir. Ancak aradaki ünlü muhafaza edilir:

Saatlerdir uğraşmama rağmen bulmacayı çözemedim.
Yarına kadar bu ödevi yetiştiremem.
Bazı ağızlarda ve bazı Türkî dillerde olumsuz yapıda da "bil-" fiili muhafaza edilir:

Fikrimden geceler yatabilmirem. (yatamıyorum)
Geniş zamanın olumsuzu ile karıştırılmamalıdır. Fiilden sonra -e, -a ekleri varsa yeterlilik fiilinin olumsuzu, yoksa geniş zamanın olumsuzu olur:

yapabilirim / yapamam (yeterlilik fiili)
yaparım / yapmam (geniş zaman)

Tezlik

Herhangi bir fiil ile ver- fiilinin birleşmesi sonucu oluşur. Fiiller arasında dar ünlülerden (ı, i, u, ü) biri gelir. Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

Kurbağa hızla uzattığı dili ile sineği yakalayıverdi.
Çocuk, annesini görünce yanına koşuverdi.
Uzanıp tutuver elimi.
Uzanıverse gövdem taşlara, boydan boya -N. F. Kısakürek
Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

Süreklilik

Fiil sonuna dur-, kal-, gel- ve koy-[1] fiillerinin eklenmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "e" veya "a" harflerinden biri gelir. Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.

Her on yılda bir, geçmişten bu yana süregelen edebiyatı alaşağı ediyoruz. -T. Uyar.
Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
En başta kendi adımı görünce, listeye bakakaldım.
Sizi işinizden alıkoymak istemem.

Yaklaşma

Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
Onu birden karşımda görünce korkudan öleyazdım.
Heyecandan kalbim durayazdı.

Yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller

Etmek, eylemek, olmak, kılmak gibi yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşturulmuş fiillerdir.

mecbur olmak, dua etmek, doğum yapmak, namaz kılmak, perişan eylemek vs.
Bu şekilde yapılan birleşik fiillerin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.

seyretmek, affetmek vs.
Yardımcı fiiller tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa asıl fiildir ve bileşik fiil değildir.

Ben ettim sen etme.
Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.
Bu kazak bana oldu. (bedeni tam geldi)

Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller

Sıklıkla bir arada kullanılan bazı sözcüklerin zaman içerisinde kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir. Örnekler:

ayak diremek
başına gelmek
dudak bükmek
boğaz boğaza gelmek
baş ağrıtmak
aklına yatmak
kafa şişirmek

İkili birleşik fiiller

kasıp kavurmak
Alıp vermek
Dolup taşmak
Uçup gitmek
Silip süpürmek

Linkback: https://www.buyuknet.com/birlesik-fiil-t43344.0.html