1- GAZELDivan edebiyatının en önemli ve çok sevilip kullanılan bir nazım biçimidir.
Türk edebiyatına İran edebiyatından girmiştir.
Beyit esasına göre yazılır.
Aşk, sevgilinin güzelliği, sevgilinin âşığa çektirdiği cefa, ilgisizliğinden şikâyet, kıskanma, ayrılığın verdiği ıstırap ve vuslat arzusu, sevgiliye karşı yakarışlar, dost sohbetlerindeki hâllerin ifadesi yanında bazen de tasavvufî konular, hayat, dünya ve âhiret hakkındaki düşünceler işlenir.
En az beş, en çok on beş beyitten meydana gelir. En çok kullanılan şekli beş ile yedi beyit arasında olanlarıdır.
Kafiyelenişi (aa-ba-ca-da-ea-...) şeklindedir.
Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olur. Bu ilk beyte "matla", son beyte ise "makta" adı verilir.
Bir gazelin en güzel beytine "beyt-ül gazel" veya şah beyit, şairin mahlasının bulunduğu beyte de "tac beyit" denir. Mahlas genellikle makta denilen son beyitte söylenir.
Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazele "yek-âhenk", aynı güç ve güzellikte beyitlerden oluşan gazele de "yek-âvâz" gazel adı verilir.
NOT: Bazı gazeller dize sonlarındaki kafiyelerden başka, bir de dizenin ortasında bir iç kafiye meydana getirilerek yazılır. Bu tip gazellere musammat gazel denir.
Gazel Örneği:
Âh eylediğim serv-i hırâmânın içindir
Kan ağladığım gonce-i handanın içindir
Ser-geşteliğim kâkül-i müşgînin ucundan
Aşüfteliğim zülf-i perîşânın içindir
Bîmâr tenim nergis-i mestin eleminden
Hunin ciğerim la'l-i dür-efşânın içindir
Yaktım tenimi vasi günü şem' tek amma
Bil kim bu tedârük şeb-i hicranın içindir
Kurtarmağa yağmâ-yı gamından dil ü canı
Sa'yim nazar-ı nergis-i fettanın içindir
Can ver gönül ol gamzeye kim bunca zamanlar
Cân ile seni beslediğim anın içindir
Vâ'iz bize dündûzahı vasf etti Fuzûlî
Ol vasf senin külbe-i ahzânın içindir
Fuzulî
2- KASİDEBeyitler halinde yazılır, en az otuz üç, en çok doksan dokuz beyitten meydana gelir, kafiyelenişi gazel gibidir, birinci beyit kendi arasında, diğer beyitlerin birinci dizeleri serbest, ikinci dizeleri birinci beyitle kafiyeli (aa-ba-ca-da-ea-...) nazım şeklidir. Ancak beyit sayısını sınırlamak zordur. Yüz beyti aşan kaside örnekleri de vardır.
Kasidenin en güzel beytine "beyt-ül kasid", şairin mahlasının bulunduğu beyte de "taç-beyt" adı verilir.
Kasideler işledikleri konulara göre değişik isimler alır.
Kaside altı bölümden meydana gelir. Bunlar sırası ve özellikleriyle şöyledir:
1- Nesîb veya Teşbîb: Kasidenin ilk bölümüdür. Genellikle kasidelerin en uzun ve sanatlı bölümüdür. Şair bu bölümde mevsimleri, bayram günlerini, felsefî bir konuyu ve daha başka çeşitli konuları işleyebilir. Kasidelere ismini veren kısım bu bölümdür.
2- Girizgâh: Şairin, methini yapacağı, övgüye değer niteliklerini sıralayacağı kişiden bahsedebilmek için bir fırsat aradığı, bunu en iyi şekilde yapabilmek üzere uygun bir durum belirlediği tek veya iki beytin adıdır. Bu bölüme giriz de denir. Bu beyit veya beyitlerin ustaca yazılmış olması, nükteli bir söyleyişi ihtiva etmesi gerekir. Bu bölüm nesib bölümü ile methiye bölümünü birleştiren bağ vazifesini görür.
3- Methiye: Bu bölümde adına kaside yazılan kişi övülür. Kasidenin asıl bölümüdür.
4- Tegazzül: Gazel tarzında şiir yazma demektir. Şair genellikle methiye bölümünden sonra, bir fırsatını düşürüp aynı vezin ve kafiyede bir gazel söyler. Bunu söylemeden gazele geçeceğini bildirir.
5- Fahriye: Şairin, kendi kendisini övdüğü, sanatının diğer bütün şairlerden üstün olduğunu söylediği bölümdür.
6- Dua: Kasidelerin son bölümüdür. Bu bölümde, şair Allah' tan, övdüğü kimse için ikbal, saadet, uzun ömür ve başarı diler, kendisi de, kasidesini başarı ile bitirmesine imkân verdiği için Allah'a karşı şükran duygularını dile getirir.
Konularına Göre Kaside Türleria-Tevhit ve Münacât: Allah'ın birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere tevhit, Allah'a yapılan yalvarış ve yaka¬rışları anlatan şiirlere ise münacaat denir.
b-Naat: Hz. Muhammed'i övmek için yazılan kasidelere denir.
c-Mersiye: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlerdir. (Bu türün konu bakımından Eski Türk edebiyatındaki karşılığı sagu, Halk edebiyatındaki karşılığı ise ağıttır.)
d- Methiye: Bir kimseyi övmek için yazılan kasidedir.
e- Hicviye: Bir kimseyi yermek için yazılan kasidedir.
f- Fahriye: Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdıkları kasidelerdir.
NOT: Bundan ayrı olarak kasideler çoğunlukla nesib bölümlerinde ele alınan konulara göre isim alır. Padişahın tahta çıkışı için yazılanlara cülûsiyye, düğün törenlerini anlatanlara sûriyye, Ramazan ayının gelişini kutlamak ve Ramazan’ın faziletlerinden bahsetmek için yazılanlara Ramazaniyye, bayramı konu alanlara bayramiyye veya iydiyye, Muharrem ayını anlatanlara Muharremiyye, yeni yılı kutlayanlara sâliyye, bahar mevsimini tasvir edenlere bahariyye veya rebîiyye, kış mevsimi için yazılanlara şitâiyye, yaz eğlencelerini anlatanlara sayfiyye veya temmuziyye, yeni yapılan bir bina için yazılmış olanlara dâriyye, hamam tasviri için yazılanlara hamamiyye, at tasvirleri ihtiva edenlere rahşiyye, nevruz dolayısıyla yazılanlara nevruziyye, bir ülkenin veya kalenin fethi dolayısıyla o yerin fatihine sunulanlara fethiyye, barış üzerine yazılanlara sulhiyye, gittiği yerden veya seferden dönen padişah veya kumandanlara takdim edilenlere kudûmiyye denir.
Bazı kasideler ise rediflerine göre gül, sünbül, lâle, menevşe, su, tığ, kalem kasidesi gibi adlar alır.
Kaside Örneği:(1)
Saçma ey göz, eşkden gönlümdeki odlare su
Kim bu denlü tutuşan odlare çare su
Suya versin bağban gülzarı zahmet çekmesin
Bir gül açılmaz yüzün tek, yerse bin gülzare su
(2)
Arızın yadıyle nemnak olsa mujganım nola
Zayi olmaz gül temennasıyle vermek hare su
Dest büs-ı arzusıyle ölürsem, dostlar
Kuze eylen toprağım, sunun anınla yâre su
(3)
Tıynet-i pakini rüşen kıımış ehli aleme
İktida kılmış Tarik-i Ahmed-i Muhtar’e su
(4)
Seyyid-i nev-i beşer, derya-yi dürr-istifa
Kim sepüptür mucizat-ı ateş-i şqre su
(5)
Yümn-i na’tinden güher olmuş Fuzuli sözleri
Ebr-i nisandan dönen tek, lu’lü-i şehvare su
(6)
Umduğum oldur ki ruz-ı haşr mahrum olmıyam
Çeşme-i vaslın vere men teşne-i didare su
Fuzuli(1) Matla beyti: Uyak düzeninin aa oluşuna dikkat ediniz.
(2) Nesib bölümü: Şair bu bölümde “sevgi” temasını işliyor.
(3) Girizgâh bölümü: Şair bu bölümde konuya giriyor ve suyun temiz yaratılışını insanlara göstererek Peygamber yoluna (tarik-i Ahmed-i Muhtar)
(4) Methiye bölümü: Burada Peygamber övülüyor. Kasidenin asıl bölümü methiyedir.
(5) Fahriye bölümü ve tac beyit: Şair burada kendisini övüyor. Şairin adı da bu bölümde geçiyor.
(6) Dua bölümü ve makta beyti: Şair bu bölümde kıyamet gününde Peygamber’e kavuşma dileğini belirtiyor. Kaside bu beyitle sona eriyor.
3- MESNEVİHer beytin kendi içinde uyaklı olduğu uzun nazım biçimidir, (aa, bb, cc, dd...) Aruzun kısa kalıpları ile yazılmıştır.
Divan edebiyatında manzum hikâyelerin yazıldığı nazım biçimidir.
Beyit sayısı sınırsızdır. Örneğin Mevlâna'nın mesnevisi 25.000 beyitten oluşmuştur.
Mesneviler aşk, tasavvuf, savaş ve kahramanlık, şehir ve şehrin güzellikleri, mizah gibi değişik konularda yazılmıştır.
Divan edebiyatında roman ve hikâye gibi türler olmadığı için mesneviler bir bakıma bu türlerin yerini tutmuştur.
Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye "hamse" adı verilir. Hamse sahibi olarak tanınmış önemli divan şairleri: Ali Şir Nevâi, Taşlıcalı Yahya, Nev'i-zâde Atâi, Nergisi’dir.
Mesnevi nazım şekli ile yazılmış eserler konularına göre şöyle sınıflandırılabilirler:
Destanlar, savaş ve kahramanlık konularını işleyen mesneviler: İskendernâme (Ahmedî)
Aşk hikâyelerini konu alan mesnevîler: Leylâ ve Mecnun, Hüsrev ü Şirin.
Dinî ve tasavvufî mesnevîler: Mevlid (Süleyman Çelebi), Hilye-i Hakanî (Hakanî), Hüsn ü Aşk (Şeyh Galip).
Ahlâkî-didaktik mesnevîler: Hayriyye (Nâbî)
Şehirleri ve o şehrin güzellerini anlatan mesnevîler: Şehrengiz-i Bursa (Lâmiî), Hûbannâme (Enderunlu Fa-zıl)
Eğlence ve düğünleri anlatan eserler: Surnâme (Vehbî).
Mizahî mesnevîler: Harnâme (Şeyhî)
Mesnevi Örneği:Harnâme
Bir eşek var idi za'if ü nizâr
Yük elinden katı şikeste vü zâr
Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi
Ol kadar çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamıştı yağır
Nice tü kalmamıştı et ü deri
Yükler altında kana battı deri
Eydür idi gören bu sûretlü
Tan değil mi yürür sünük çatlu
Dudağı sarkmış u düşmüş enek
Yorulur arkasına konsa sinek
Doğranır idi arpa arpa teni
Gözü görünce bir avuç samanı
Kargalar derneği kulağında
Sineğin seyri gözü yağında
Arkasından alınsa pâlânı
Sanki it artuğuydu kalanı
Bir gün issi eder himâyet ana
Ya'ni kim gösterir inayet ana
Şeyhi
4- KIT'AYalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım biçimidir.
Beyitler arasında anlam birliği bulunur.
Pek çok konuda yazılabilir.
Gazelden farklı olarak matla beyti yoktur.
Belli bir uyak düzeniyle yazılmış olan, dizeleri arasında ölçü birliği bulunan; herhangi bir düşünce ya da duyguyu en az ikiden başlamak üzere, en çok on altı beyitte anlatan nazım biçimine kıta denir.
Kafiyelenişi xa xa şeklindedir,
Daha çok felsefi ve toplumsal düşünceler anlatır.
Kıt’a Örneği:
Kalem olsun ol kâtib-i bed tahririn
Ki fesâd-ı rakamı sûrumuzu şûr eyler
Gâh bir harf sükûtuyle eder nadiri nâr
Gah bir nokta kusuruyla gözü kör eyler
Fuzûlî
5- MÜSTEZATGazelin özel bir biçimine denir.
Müstezat, çoğalmış, artmış anlamına gelir.
Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır.
Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanır. Kısa dizelere "ziyade" adı verilir.
Aruzun bir tek kalıbıyla yazılır ve kafiyelenişi gazel gi-bidir.
Makta beyti yoktur.
Müstezat Örneği:
Bülbül yetişir bağrımı hûn etti figânın
Zabt eyle dehânın
Hançer gibi deldi ciğerim tîğ-ı zebanın
Te'sîr-i lisânın
Âh etse nola bülbül-i dil meşhedim üzre
Tâ mahşer olunca
Çok çekti gam-ı harını gül-zâr-ı cihanın
Bu bâğ-ı fenanın
İzzet ne şeker çiğnedi tûtî gibi bilmem
Açmış yeni bir söz
Reşk ile sulandı yine ağzı şu'arânın
Sınf-ı husemânın
İzzet Molla
6- MUHAMMESBeşer dizelik bentlerle kurulan nazım şeklidir.
En az 4, en çok 7 bentten oluşur.
Bu nazım şekli her konuda yazılabilir.
Muhammes Örneği:
Gül hazin, sümbül perişan, bağzarın şevki yok
Derd-nâk olmuş hezâr-ı nağmekârın şevki yok
Ah eder, inler nesim-i bîkararın şevki yok
Başka bir haletle çağlar, cûybârın şevki yok
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok
Farkı yoktur giryeden rûy-ı çemende jâlenin
Hûn-ı hasretle dolar câm-ı safâsı lâlenin
Meh bile zücretle âğûşunda ağlar hâlenin
Gönlüme tesîri olmaz âteş-i seyyâlenin
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok
Ruha verdikçe peyâm-ı hasretin her sehâb
Cana geldikçe temâşâ-yı ufuktan pîç ü tâb
İhtizaz eyler çemen izhâr eder bin ıztırâb
Hem tabiat münfail hecrinle hem gönlüm harâb
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok
Recâizâde Mahmut Ekrem
Muhammes Türleri:Tahmis: Bir gazelin her beytinin üstüne üçer dize eklenmesiyle oluşturulan muhammestir.
Taştir: Bir gazelin her beytinde iki dize arasına üçer dize eklenmesiyle oluşturulan muhammestir.
Tardiye: İlk bendinin son dizesi, diğer dizeleriyle uyaklı olmayan muhammestir.
Linkback: https://www.buyuknet.com/beyitlerle-kurulan-nazim-bicimleri-t43436.0.html